چهل حديث « اخلاق پسنديده »
چهل حديث « اخلاق پسنديده »
قرآن کريم :
وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتى، هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَ نَّهُ وَلىٌّ حَميمٌ وَ ما يُلَقّاها إِلاَّ الَّذينَ صَبَروا و ما يُلَقّاها إِلاّ ذو حَظٍّ عَظيمٍ؛ [سوره فصلت، آيه ۳۴ و ۳۵]
هرگز خوبى و بدى يكسان نيست، بدى را با خوبى دفع كن تا دشمنان سرسخت هم چون دوستان گرم و صميمى شوند. امّا جز كسانى كه داراى صبر و استقامتند به اين مقام نمى رسند، و جز كسانى كه بهره عظيمى (از ايمان و تقوا) دارند به آن نايل نمى گردند.
۱پيامبر صلي الله عليه و آله : … وَ ما يَمْنَعُكَ أنْ تُحِبَّ أنْ تَعيشَ حَميدا وَ تَموتَ سَعيدا و اِنّما بُعِثْتُعَلى تَمامِ مَحاسِنَ الأخْلاقِ؛
چه چيزى مانع توست كه زندگى پسنديده و مرگ با سعادت را داشته باشى، چرا كهمن براى كامل نمودن اخلاق زيبا مبعوث شده ام. [مجمع الزوائد، ج ۸ ، ص ۲۳]
۲پيامبر صلي الله عليه و آله : اَحَبُّكُمْ اِلَى اللّه ِ اَحْسَنُكُمْ اَخْلاقا؛
محبوب ترين شما در نزد خدا، خوش اخلاق ترين شماست. [مجمع البيان، ج ۱۰، ص ۸۷]
۳امام صادق عليه السلام : اِنَّ مِمّا يُزَيِّنُ الاِْسْلامَ الاَْخْلاقُ الْحَسَنَةُ فيما بَيْنَ النّاسِ؛
خوش اخلاقى در بين مردم، زينت اسلام است. [مشكاة الأنوار، ص ۴۲۲]
۴امام على عليه السلام : عَوِّدْ اُذُنـَكَ حُسْنَ الاِْسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا يَزيدُ فى صَلاحِكَاستِماعُهُ فَاِنَّ ذلِكَ يُصدِئُ الْقُلوبَ وَ يوجِبُ الْمَذامَّ؛
گوش خود را به شنيدن خوبى ها عادت بده و به آنچه كه به صلاح و درستى تونمى افزايد گوش مسپار، زيرا اين كار، دل ها را زنگار مى زند و موجب سرزنش مى شود. [غررالحكم، ح ۶۲۳۴]
۵امام صادق عليه السلام : اَلا اُحَدِّثُكَ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ؟ الصَّفْحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساةُ الرَّجُلِاَخاهُ فى مالِهِ وَ ذِكْرُ اللّه ِ كَثيرا؛
آيا به شما بگويم كه مكارم اخلاق چيست؟ گذشت كردن از مردم، كمك مالى به برادر (دينى) خود و بسيار به ياد خدا بودن. [معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۲]
۶امام على عليه السلام : عَوِّدْ نَفْسَكَ الْجَميلَ فَبِاعْتيادِكَ اِيّاهُ يَعودُ لَذيذا؛
خودت را به كارهاى زيبا عادت بده كه اگر به آنها عادت كنى، برايت لذت بخشمى شوند. [شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص۲۶۶، ح۹۲]
۷امام على عليه السلام : ما اَصْعَبَ اِكْتِسابَ الْفَضائِلِ وَ اَيْسَرَ اِتْلافَها؛
فضائل اخلاقى و صفات پسنديده چه به سختى به دست مى آيند و چه آسان ازدست مى روند. [شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص ۲۵۹، ح۳۸]
۸امام سجاد عليه السلام : قُلْتُ لِعَلىِّ بْنِ الْحُسَينِ عليه السلام اَخْبِرنىِ بِجَميعِ شَرايِـعِ الّدينِ، قالَ عليه السلام:قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُكْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ؛
به امام سجّاد عليه السلام عرض كردم: مرا از تمام دستورهاى دين آگاه كنيد، امام عليه السلامفرمودند:حقگويى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد. [خصال، ص ۱۱۳، ح ۹۰]
۹پيامبر صلي الله عليه و آله : اَلا اُنَـبِّـئُـكُمْ بِخيارِكُمْ؟ قالوا: بَلى يا رَسولَ اللّه ِ. قالَ اَحاسِنُـكُم اَخْلاقااَ لْمُوَطِّـئُونَ اَكْنافا، اَ لَّذينَ يَأْلِفونَ وَ يُؤْلَفونَ ؛
آيا شما را از بهترين افرادتان خبر ندهم؟ عرض كردند: چرا، اى رسول خدا. حضرتفرمودند: خوش اخلاق ترين شما، آنان كه نرمخو و بى آزارند، با ديگران انس مى گيرند واز ديگران انس و الفت مى پذيرند. [بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۶]
۱۰امام على عليه السلام : رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْييزُ بَيْنَ الاَْخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛
بالاترين درجه دانايى، تشخيص اخلاق از يكديگر و آشكار كردن اخلاق پسنديده وسركوب اخلاق ناپسند است. [غررالحكم، ح ۵۲۶۷]
۱۱امام صادق عليه السلام : مَنْ اَحْسَنَ خُلْقَهُ اَحَبَّهُ الاَْخْيارُ وَ جانَبَهُ الفُجّارُ؛
انسان خوش اخلاق، از دوستى مردمان خوب برخوردار است و از تعرّض آدم هاىنابكار در امان است. [مستدرك الوسائل، ج ۸ ، ص ۴۴۹]
۱۲امام صادق عليه السلام : وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَكارِمِ الاَْخْلاقِ: اَ لْعَفْوُ عَمَّنْ ظَـلَمَكَ وَ صِلَةُ مَنْ قَطَعَكَوَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَوْ عَلى نَفْسِكَ؛
درباره مكارم اخلاق سؤال شد، فرمودند: گذشت از كسى كه به تو ظلم كرده، رابطه با كسى كه با تو قطع رابطه كرده، عطا به آن كس كه از تو دريغ داشته است و گفتن حق اگرچه بر ضد خودت باشد. [معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۱]
۱۳امام حسن عسكرى عليه السلام : كَفاكَ اَدَبا تَجَـنُّـبُكَ ما تَـكْرَهُ مِنْ غَيْرِكَ؛
براى ادب تو همين بس كه آنچه را از ديگران نمى پسندى، از آن دورى كنى. [بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۳۷۷]
۱۴امام حسين عليه السلام : لا تَقولَنَّ فى اَخيكَ المُؤْمِنِ اِذا تَوارى عَنْكَ اِلاّ ما تُحِبُّ اَنْ يَقولَ فيكَاِذا تَوارَيْتَ عَنْهُ؛
وقتى كه برادر دينى ات از تو جدا شد، سخنى پشت سر او نگو، مگر اين كه دوستدارى او در پشت سر تو آن را بگويد. [بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۱۲۷]
۱۵پيامبر صلي الله عليه و آله : ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فيهِ فَلَيْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ. قيلَ: يا رَسولَ اللّه ِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ يَعيشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌيَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ؛
سه چيز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد:اى رسول خدا! آنها كدامند؟ فرمودند: بردبارى كه به وسيله آن جهالت نادان را دفع كند،اخلاق خوش كه با آن در ميان مردم زندگى كند و پارسايى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد. [خصال، ص ۱۴۵، ح ۱۷۲]
۱۶امام صادق عليه السلام : اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعَ عَلاماتٍ: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطيفٌ وَ قَلْبٌرَحيمٌ وَ يَدٌ مُعْطيَةٌ؛
بهشتى ها چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده. [مجموعه ورام، ج ۲، ص ۹۱]
۱۷پيامبر صلي الله عليه و آله : اَبَى اللّه ُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّيِّى ءِ بِالتَّوبَةِ. فَقيلَ: يا رَسول اللّه ِ، وَ كَيْفَذلِكَ؟ قالَ: لاَِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛
خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى پذيرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند:چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مى افتد. [بحارالأنوار، ج ۷۳، ص ۲۹۹، ح ۱۲]
۱۸پيامبر صلي الله عليه و آله : لا تَـكُنْ عَيّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماريا؛
نه عيب جو باش و نه ثناگو، نه زخم زبان زن و نه مجادله گر. [مكارم الاخلاق، ص ۴۶۷]
۱۹امام على عليه السلام : فى سَعَةِ الاَْخْلاقِ كُنوزُ الاَْرْزاقِ؛
گنج هاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است. [كافى، ج ۸ ، ص ۲۳]
۲۰امام على عليه السلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ؛
هر كس بد اخلاق باشد، روزى اش تنگ مى شود. [غررالحكم، ح ۸۰۲۳]
۲۱امام صادق عليه السلام : لا عَيْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛
هيچ زندگى گواراتر از اخلاق و رفتار پسنديده نيست. [علل الشرايع، ج ۲، ص ۵۵۹]
۲۲امام على عليه السلام : اَلسَّيِّئُ الْخُلُقِ كَثيرُ الطَّيْشِ مُنَغَّصُ الْعَيْشِ؛
آدم بد اخلاق بسيار خطا مى كند و زندگى اش تلخ مى شود. [غررالحكم، ح ۱۶۰۴]
۲۳امام سجاد عليه السلام : اَللّهُمَّ لا تَدَعْ خَصْلَةً تُعابُ منّى اِلاّ اَصْلَحْتَها وَ لا عائِبَةً اُوَنَّبُ بِها اِلاّحَسَّنْتَها وَ لا اُكْرومَةً فىَّ ناقِصَةً اِلاّ اَتـْمَمْتَها ؛
خدايا هيچ صفتى كه بر من عيب شمرده شود وامگذار مگر آن كه اصلاحش فرمايى وهيچ صفت نكوهيده اى را بجاى مگذار مگر آن كه آن را نكوسازى و مرا در هيچ خصلتپسنديده ناتمامى فرو مگذار مگر آن كه كاملش گردانى. [صحيفه سجاديه، از دعاى ۲۰]
۲۴امام صادق عليه السلام : قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ: يا بُنَىَّ ايّاكَ وَ الضَّجَرَ وَ سوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِفَلا يَسْتَقيمُ عَلى هذِهِ الْخِصالِ صاحِبٌ وَ اَ لْزِمْ نَفْسَكَ التُّؤَدَةَ فى اُمورِكَ وَ صَبِّرْ عَلىمَؤوناتِ الاِْخْوانِ نَفْسَكَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَميعِ النّاسِ خُلْقَكَ؛
لقمان به فرزندش فرمود: فرزندم! از بى حوصلگى و بد اخلاقى و بى تابى دورى كن كه هيچ دوستى تحمل اين خصلت ها را ندارد. در كارهايت آرام و بردبار، در تحمّل زحماتبرادران صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش. [قصص الأنبياء، ص ۱۹۸، ح ۲۴۵]
۲۵امام على عليه السلام : رُبَّ عَزيزٍ اَذَ لَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَليلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛
چه بسا عزيزى كه اخلاق بدش او را ذليل و چه بسا ذليلى كه اخلاق خوبش او راعزيز كرد. [بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۹]
۲۶امام على عليه السلام : حَسِّنْ خُلْقَكَ يُخَفِّفِ اللّه ُ حِسابَكَ؛
اخلاقت را خوب كن تا خداوند حسابت را آسان گرداند. [امالى صدوق، ص ۲۷۸]
۲۷امام على عليه السلام : اِذا حَسُنَ الْخُلْقُ لَطُفَ النُّطْقُ؛
با اخلاق نيكو، گفتار نرم مى شود. [غررالحكم، ح ۴۰۵۲]
۲۸امام على عليه السلام : حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُعَلَى الْعِيالِ؛
خوش اخلاقى در سه چيز است: دورى كردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردنآسايش و رفاه براى خانواده. [بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۴، ح ۶۳]
۲۹امام صادق عليه السلام : اِنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَ تَعالى خَصَّ رَسولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهبِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ،فَامْتَحِنوا اَنـْفُسَكُمْ، فَاِنْ كانَتْ فيكُمْ فَاحْمَدُوا اللّه َ عَزَّوَجَلَ وَ ارْغَبوا اِلَيْهِ فِى الزّيادَةِمِنْها. فَذَكَرَها عَشَرَةً: اليَقينُ وَ القَناعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّكْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَالسَّخاءُ وَ الْغَيْرَةُ وَ الشَّجاعَةُ وَ الْمُروءَةُ؛
خداى تبارك و تعالى، رسول خدا صلي الله عليه و آله را به مكارم اخلاق، مخصوص گردانيد. پس شمانيز خود را بيازماييد، اگر اين صفات در شما بود خداى عزّوجل را سپاس گوييد و از خدااين مكارم را بيشتر بخواهيد. سپس آن ده صفت را برشمردند: يقين، قناعت، صبر،شكر، بردبارى، خوش اخلاقى، بخشندگى، غيرت، شجاعت و جوانمردى. [امالى صدوق، ص ۲۹۰]
۳۰امام على عليه السلام : عَوِّدْ نَفْسَكَ حُسْنَ النِّيَّةِ وَ جَميلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِكْ فى مَباغيكَ النَّجاحَ؛
خودت را به داشتن نيّت خوب و مقصد زيبا عادت ده، تا در خواسته هايت موفق شوى. [غررالحكم، ح ۶۲۳۶]
۳۱امام على عليه السلام : عَوِّدْ لِسانَكَ لينَ الْكَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، يَكْثُرْ مُحِبّوكَ وَ يَقِلَّ مُبْغِضوكَ؛
زبان خود را به نرمگويى و سلام كردن عادت ده، تا دوستانت زياد و دشمنانت كم شوند. [غررالحكم، ح ۶۲۳۱]
۳۲امام على عليه السلام : تِسْعَةُ اَشْياءَ قَبيحةٌ وَ هِىَ مِنْ تِسْعَةِ اَنـْفُسٍ اَقبَحُ مِنها مِنْ غَيْرِهِمْ:ضيقُ الذَّرْعِ مِنَ الْـمُلوكِ وَ الْبُخْلُ مِنَ الاَْغْنياءِ وَ سُرْعَةُ الْغَضَبِ مِنَ الْعُلَماءِ وَ الصِّبا مِنَ الْكُهولِ وَ الْقَطيعَةُ مِنَ الرُّؤوسِ وَ الْكِذْبُ مِنَ الْـقُضاةِ وَ الزَّمانَةُ مِنَ الاَْطِبّاءِ وَ الْبَذاءُمِنَ النِّساءِ وَ الطَّيشُ مِن ذَوِى السُّلْطانِ؛
نُه چيز زشت است، اما از نه گروه زشت تر: درماندگى و ناتوانى از دولتمردان؛ بخل ازثروتمندان؛ زود خشمى از دانشمندان؛ حركات بچگانه از ميانسالان؛ جدايى حاكمان از مردم؛دروغ از قاضيان؛ بيمارى كهنه از پزشكان؛ بدزبانى از زنان و سختگيرى و ستمگرى از سلاطين. [دعائم الإسلام، ج ۱، ص ۸۳]
۳۳پيامبر صلي الله عليه و آله : اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاُْمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِىالاَْغْنياءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِاَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَياءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛
عدالت نيكو است اما از دولتمردان نيكوتر، سخاوت نيكو است اما از ثروتمنداننيكوتر؛ تقوا نيكو است اما از علما نيكوتر؛ صبر نيكو است اما از فقرا نيكوتر، توبه نيكواست اما از جوانان نيكوتر و حيا نيكو است اما از زنان نيكوتر. [نهج الفصاحه، ح ۲۰۰۶]
۳۴امام على عليه السلام : اَلْكَريمُ يَرى مَكارِمَ اَفْعالِهِ دَيْنا عَلَيْهِ يَقْضيهِ، اَللَّئيمُ يَرى سَوالِفَاِحْسانِهِ دَيْنا لَهُ يَقْتَضيهِ ؛
بزرگوار، نيكوكارى هاى خود را بدهى به گردن خود مى داند كه بايد بپردازد وفرومايه، احسان هاى گذشته خود را بدهى به گردن ديگران مى داند كه بايد پس بگيرد. [غررالحكم، ح ۲۰۳۱ و ۲۰۳۲]
۳۵امام على عليه السلام : اِذا كانَ فى رَجُلٍ خَلَّةٌ رائِقَةٌ فَانْتَظِروا اَخَواتِها؛
اگر در وجود كسى خصلتى پسنديده باشد، انتظار خصلت هاى پسنديده ديگرى رانيز در او داشته باشيد. [نهج البلاغه، حكمت ۴۴۵]
۳۶امام صادق عليه السلام : ايّاكَ وَ خَصْلَتَينِ: اَلضَّجَرَ وَ الْكَسَلَ، فَاِنَّكَ اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْعَلى حَقٍّ وَ اِنْ كَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّا؛
از دو خصلت بپرهيز: بى حوصلگى و تنبلى، زيرا اگر كم حوصله باشى بر حق شكيبايىنكنى و اگر سست و تنبل باشى حقّى را ادا نكنى. [امالى صدوق، ص ۶۳۶]
۳۷پيامبر صلي الله عليه و آله : اِنَّما تَفْسيرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْيا يَرْضى وَ اِنْ لَمْ يُصِبْهُ لَمْيَسْخَطْ؛
تفسير خوش اخلاقى اين است كه اگر دنيا به انسان رو كرد، راضى و خشنود باشد واگر رو نكرد خشمگين و ناراحت نشود. [كنزالعمّال، ح ۵۲۲۹]
۳۸پيامبر صلي الله عليه و آله : اَوَّلُ ما يوضَعُ فى ميزانِ الْعَبْدِ يَوْمَ الْقيامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛
نخستين چيزى كه روز قيامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مى شود، اخلاقخوب اوست. [قرب الإسناد، ص ۴۶، ح ۱۴۹]
۳۹امام على عليه السلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ مَلَّهُ اَهْلُهُ؛
هر كس بد اخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته مى شوند. [تحف العقول، ص ۲۱۴]
۴۰امام على عليه السلام : اَلنُّصْحُ بَيْنَ الْمَلَأ تَقْريعٌ؛
نصيحت كردن در حضور ديگران، خُرد كردن شخصيت است.
